सिद्ध कीजिए : $\cot ^{-1}\left(\frac{\sqrt{1+\sin x}+\sqrt{1-\sin x}}{\sqrt{1+\sin x}-\sqrt{1-\sin x}}\right) = \frac{x}{2}, x \in\left(0, \frac{\pi}{4}\right)$
Miscellaneous Exercise-10
Download our app for free and get started
ज्ञात है, $\cot ^{-1}\left(\frac{\sqrt{1+\sin x}+\sqrt{1-\sin x}}{\sqrt{1+\sin x}-\sqrt{1-\sin x}}\right) = \frac{x}{2}, x \in\left(0, \frac{\pi}{4}\right) ...(i)$
इसे हम इस प्रकार लिख सकते हैं
$\sqrt{1+\sin x} = \sqrt{\sin ^{2} \frac{x}{2}+\cos ^{2} \frac{x}{2}+2 \sin \frac{x}{2} \cos \frac{x}{2}}$
$= \sqrt{\left(\sin \frac{x}{2}+\cos \frac{x}{2}\right)^{2}} (\because \sin ^{2} \frac{x}{2}+ \cos ^{2} \frac{x}{2} = 1$ तथा $\sin x = 2 \sin \frac{x}{2} \cos \frac{x}{2})$
$\Rightarrow \sqrt{1+\sin x} = \sin \frac{x}{2} + \cos \frac{x}{2}$
इसी प्रकार, हम ज्ञात कर सकते हैं $\sqrt{1-\sin x} = \cos \frac{x}{2} - \sin \frac{x}{2}$
समी $(i)$ में, $\sqrt{1+\sin x} तथा \sqrt{1-\sin x}$ का मान रखने पर,
बायाँ पक्ष $= \cot ^{-1}\left(\frac{\sin \frac{x}{2}+\cos \frac{x}{2}+\cos \frac{x}{2}-\sin \frac{x}{2}}{\sin \frac{x}{2}+\cos \frac{x}{2}+\sin \frac{x}{2}-\cos \frac{x}{2}}\right) = \cot ^{-1}\left(\frac{2 \cos \frac{x}{2}}{2 \sin \frac{x}{2}}\right)$
$= \cot ^{-1}\left(\cot \frac{x}{2}\right) = \frac{x}{2} =$ दायाँ पक्ष
वैकल्पिक विधि
बायाँ पक्ष $= \cot ^{-1}\left(\frac{\sqrt{1+\sin x}+\sqrt{1-\sin x}}{\sqrt{1+\sin x}-\sqrt{1-\sin x}}\right)$
$= \cot ^{-1}\left(\frac{\sqrt{1+\sin x}+\sqrt{1-\sin x}}{\sqrt{1+\sin x}-\sqrt{1-\sin x}} \times \frac{\sqrt{1+\sin x}+\sqrt{1-\sin x}}{\sqrt{1+\sin x}+\sqrt{1-\sin x}}\right) ($हर के व्युत्क्रम का अंश तथा हर में गुणा करने पर$)$
$= \cot ^{-1}\left[\frac{(\sqrt{1+\sin x}+\sqrt{1-\sin x})^{2}}{(\sqrt{1+\sin x})^{2}-(\sqrt{1-\sin x})^{2}}\right]$
$= \cot ^{-1}\left(\frac{1+\sin x+1-\sin x+2 \sqrt{1-\sin ^{2} x}}{1+\sin x-1+\sin x}\right)$
$= \cot ^{-1}\left(\frac{2+2 \cos x}{2 \sin x}\right) (\because \cos ^{2} x + \sin^2 x = 1 \Rightarrow \cos x = \sqrt{1-\sin ^{2} x}$
$= \cot ^{-1}\left(\frac{1+\cos x}{\sin x}\right)$
$= \cot ^{-1}\left(\frac{2 \cos ^{2} {\frac x 2}}{2 \sin {\frac x 2} \cos {\frac x 2}}\right) (\because 1 + \cos x = 2 \cos^2 \frac{x}{2}$ तथा $\sin x = 2 \sin \frac{x}{2} \cos \frac{x}{2}$
$= \cot ^{-1}\left(\cot \frac{x}{2}\right) = \frac{x}{2} =$ दायाँ पक्ष
नोट यदि $x \in\left(0, \frac{\pi}{2}\right), तब \sqrt{1-\sin x} = \cos \frac{x}{2}-\sin \frac{x}{2}$
तथा यदि $x \in\left(\frac{\pi}{2}, \pi\right),$ तब $\sqrt{1-\sin x} = \sin \frac{x}{2} - \cos \frac{x}{2}$
Download our app
and get started for free
Experience the future of education. Simply download our apps or reach out to us for more information. Let's shape the future of learning together!No signup needed.*
$\tan \frac{1}{2}\left(\sin ^{-1} \frac{2 x}{1+x^{2}}+\cos ^{-1} \frac{1-y^{2}}{1+y^{2}}\right), |x| < 1, y > 0$ तथा $x y < 1$ में से प्रत्येक का मान ज्ञात कीजिए।